เกิดเป็นคน ก็ควร กวนให้ทั่ว
ปากไม่ล้น ก้นไม่รั่ว เป็นคนได้
ต้องรู้จัก เก็บกำ หากำไร
อีกการใช้ ให้ประหยัด สินอัฐตน
อันนกเล็ก ทำรัง ยังสมร่าง
ตั๊กแตนแข่ง แรงช้าง อ้างไฉน
หิ่งห้อยแข่ง แสงจันทร์ ขันเพียงใด
เด็กน้อยแข่ง แรงผู้ใหญ่ สุดป่ายปีน
แร้งร่างทราม งามใจ ไม่หยามหยาบ
เว้นทำบาป ภาวนา รักษาศีล
แต่นกยาง ร่างขาว เหมือนชาวจีน
เขย่าตีน จับปลา ดูน่าอาย
อุปสรรค นั้นคือ คือแรงช่วย
ศัตรูด้วย คือมิตรดี มีสงสาร
ต้องใจเด็ด อย่าเท็จตน ทนปราบมาร
ปลายมือหวาน ถ้าชนะ แสนเจริญ
ว่าวที่ดี มีสัดส่วน หวนลมได้
ล่องลอยใน เวหน วนเหาะเหิน
อุปสรรค หันก่น ทนเผชิญ
สู้ก้าวเดิน หักผจญ คือคนเป็น
ต้นสบาย ปลายต้อง กลับครองทุกข์
ต้องครองสุข ปลายครองเศร้า เฝ้าครองเข็ญ
ต้นหัวเราะ ปลายโศกา น้ำตากระเด็น
พอมองเห็น คือคนคร้าน งานไม่ทำ
อย่าเห็นขี้ ดีกว่าไส้ ไม่ถูกหลัก
อย่าทึกทัก หลงเลศ เสียเหตุผล
ถึงเทพไท เห็นจะสู้ รู้ค่าตน
อื่นแสนคน ไหนเท่า หนึ่งเราเอง
เจ้ากระต่าย อวดดี ทางฝีเท้า
ดูถูกเต่า ขาสั้น ขันข่มเหง
เต่าท้าวิ่ง ชิงกัน ชั้นนักเลง
กระต่ายเจ้ง แพ้เต่า เพราะเมามา
กาดำปลอม ย้อมขน ปนยูงหงส์
แล้วทะนง หลงศักดา ชาติกาชั่ว
หงส์ไม่ขับ กลับเข้า พวกไร้แดน
เบื้องหลังรั่ว การู้ ต่างดูแคลน
สรวงสวรรค์ นั้นมี ที่ในอก
ขุมนรก ในใจ ใคร่ชี้สอน
นิพพานนั้น ขั้นพิเศษ กิเลสมรณ์
ดับเย็นร้อน นิพพานมี ขึ้นที่ใจ
กตัญญู รู้คุณ เป็นบุญนัก
ให้คนรัก ถึงใจ ไม่ทันเห
เนรคุณ คนทั่วไป ใจรวนเร
คนเสเพล ใครจะภักดิ์ เพราะหลักลอย
ต้นไม้ใด ให้คุณ ใครฉุนโกรธ
ทารุณโทษ ทอนกิ่งใบ ให้ยับย่อย
ใครขืนคบ เสื่อมเกียรติ เสนียดคอย
คบบ่อยบ่อย มีหวัง นั่งผอมเพลีย
อย่าเกี่ยวแฝก มุงป่า จะพาแย่
อย่าเผื่อแผ่ เกินไป ไม่ภาษา
ถึงมุ่งให้ ใครดี มีเมตตา
ต้องดูหน้า ดูเนื้อ จึงเจือจุน
ช้างสารตาย ทั้งตัว ใบบัวปิด
ปกความผิด สารพัด หน้าบัดสี
กินปูมาก ร้อนท้อง ครองโสกี
เมื่อมีเหตุ ผลก็มา อย่าปรารมภ์
เมื่อคราวรัก น้ำต้มผัก ขมก็หวาน
เมื่อคราวชัง ทั้งน้ำตาล ก็พาลขม
คราวรักใคร่ ใดก็หอม หม้ายน้อมคม
คราวเกลียดตรม ตรอมเข็ญ เหมือนขจร
แสนรูปชั่ว ตระกูลต่ำ ทรามสินทรัพย์
ชาติเชื้อยับ ต่ำตน ไรคนหวัง
กลับศีลธรรม ประจำจิต เจนวิทย์จัง
ดูแสนขลัง เขาดี เพราะมีคุณ
จะคบคน หนใด ให้ดูหน้า
จะซื้อผ้า ดูเนื้อ เพื่อเหมาะสม
จะปล่อยว่าว ให้ดู รู้แรงลม
ชอบหวานขม ต้องดู รู้ประมาณ
ทั้งรถยนต์ รถไฟ ทั้งไอพ่น
เร็วไม่กล มนมนุษย์ สุดสงสาร
นั่งครั้งใด ใจเบื่อ เหลือรำควาญ
ใจถึงบ้าน แต่รถกลับ ขับไม่ทัน
ปลาติดเบ็ด มีเหตุ ที่อามิส
กินแล้วติด เบ็ดแย่ สุดแก่ไข
คนติดเบ็ด ก็อามิส เกี่ยวจิตใจ
จงเว้นไกล หลบหลีก ปลีกมายา
ไม่ขีดเพียง ลูกเดียว เจียวเล็กนิด
เผลอใช้ผิด ก่อวิบัติ อนัตถ์ใหญ่
น้ำผึ้งเพียง หยดเดียว เหนี่ยวรั้งใจ
เป็นเหตุให้ ราวี ฆ่าตีกัน
เล็กหรือใหญ่ อยู่ใกล้ ใส่ความคิด
หลงใหลผิด ติดใบ ใช่กล่าวหา
ดูยองใบ ใบโพธิ์ งานโสภา
หลักภาษา หนังสือ ชื่อสูตรโอ
อย่าส่งเนื้อ ให้เสือ เชื่อผู้เฒ่า
แต่เนื้อเต่า ยำเต่า เล่าถูกฐาน
อย่าสู้ช้าง ดึงหาง อ้างผลงาน
สุนัขหาญ อย่าให้นั่ง หนังรอบกาย
อย่าหักพร้า ด้วยเข่า คำกล่าวกาย
อย่าชอบนอน ชมชื่น จนตื่นสาย
อย่าใช้จอบ แทนขวาน อันตราย
อย่าปีนป่าย ขึ้นยอดไม้ ถ่ายกระเด่น
อย่าตำพริก ละลายน้ำ คำบอกเล่า
อย่าเสี้ยมเขา ควายให้ ใจหาญสู้
อย่าหมายน้ำ บ่อหน้า ว่าของกู
อย่าอวดรู้ เกินคน จะจนการ
ถึงต้นคด แต่ปลายตรง ทรงสารัตถ์
คดควรดัด ตรงควรเชิด ชูเปิดเผย
กตัญญู รู้ฐานะ อย่าละเลย
ควรชิดเชย ถนอมครวง แต่ของเรา
ถ้ารักดี รักงาม ให้ห้ามจั่ว
ถ้ารักชั่ว รักทราม ห้หามเสา
ถ้ารักเมีย รักลูก อย่าถูกเมา
ถ้ารักเรา รักพงษ์ อย่าหลงตน
คนรักเมีย รักลูก ปลูกงานเข้า
เลิกมึนเมา เหล้ายา นารีสาน
สิ่งชั่วช้า เสพติด ปลิดหมดมาร
กอปรแต่การ ดีเด่น เป็นทวี
บ้านจะดี มิใช่ดี เพราะมีทรัพย์
มองมุมกลับ สารพัน ร้อยปัญหา
แต่บ้านต้อง สามัคคี มีธรรมา
กันโจรา อบายมุข รุกหทัย
ตาใช้ดู ดูให้เห็น เด่นประจักษ์
ใจเป็นหลัก ประดองดู คู่นิสัย
หูใช้ฟัง ฟังให้ชัด อรรถใดใด
ต้องเอาใจ จ่อฟัง อย่างงามการ
อย่าตีปลา หน้าไซ ไม่งามนัก
อย่าใช้หลัก เถรตรง คงทุกที่
อย่าชี้นก บนยอดไม้ หมายแต่ดี
อีกอย่าชี้ โพรงบอก กระรอกไพร
เขียนด้วย มืออย่าเอา เท่าเหยียบลบ
อย่าใส่คบ ด้วยฟอย พลอยยุ่งใหญ่
อย่าหาเลือด จากปู อยู่ที่ใด
ยื่นพลอยให้ กาไก่ ไร้กลการ
ส่วนมนุษย์ ปุถุชน อยู่บนโลก
ยังทุกข์โศก สมรัก ยิ่งศักดิ์ศรี
ปรารถนา สารพัด ในปัฐพี
ก็เพราะที่ จิตใจ ไร้ความพอ
ต้องดูตา หูฟัง ตั้งสติ
ค่อยลำริ ผันแปร ผ่อนแก้ไข
การผองพึ่ง เหตุผล และกลไก
อย่าหูฟัง ดูใด ไม่ไตร่ตรอง
น้ำขึ้นมา ปลาน้อยใหญ่ ไล่กินมด
พอน้ำหมด มดกินปลา หาขัดข้อง
เป็นโอกาส สลับกัน แบ่งวันทอง
ควรได้ทอง งามงาม ต้องตามกาล
แร้งไม่เหม็น สาบแร้ง แบ่งชั้นศักดิ์
ต้องสามัคคี คีแน่น เป็นแก่นสาร
ตัวใดเหม็น สาบเพื่อน ก็เหมือนพาล
ขอเราท่าน ได้จำ เป็นตำรา
อันหมาดี ที่ใครใคร ได้เลี้ยงขุน
มันตอบคุณ เจ้าของ ปองอาสา
ช้วยหอนเหา เฟ้าบ้าน การนานา
ขับคนห่า คนผี มีน้ำใจ
อย่าตีควาย กระทบคราด นักปราชญ์ห้าม
อย่าเอาความ ผิดเขา มาเล่าขาน
อย่าพายเรือ ทวนแคว กระแสธาร
เขาไม่วาน อย่าช่วย จะป่วยใจ
อย่าทะนง หลงว่า ข้าพร้อมพรัก
รอบรู้หลัก บริหาร การน้อยใหญ่
เชี่ยวชายดี วิธีผอง คล่องเร็วใจ
ยอมบอดใบ้ เสียบ้าง จะขลังดี
เรียนเวทย์มนต์ ให้บ่นเล่า คราวถูกไล่
หลบหลีกให้ ดีด้วย ช่วยคาถา
เหมือนอ่อมแกง พะแนงผัด เอกอัตรา
พริกน้ำปลา เตรียมไว้ด้วย ช่วยรสดี
จงนอบน้อม ถ่อมตัน ให้ความรัก
อย่าเสียหลัก หลงตน กลยักษ์ผี
ต้องสงบ เสงี่ยม เจียมอินทรีย์
รู้ทางหนี ที่มั่น ป้องกันภัย
แร้งเหยียบนา ว่าทราม หรืองามว่า
อีกพระยา เหยียบเมือง เรื่องยิ่งใหญ่
ถ้ารับดี มีแต่ชั่ว อวยพรชัย
ถ้าหาดี มีแต่จะ อัปรา
อันบ้านเรือน ใหญ่โต รโหฐาน
มีเสาธาร คงพลัง ผนังฝา
อีกประตู หน้าต่าง ทั้งหลังคา
จึงสง่า งามสม อุดมพร
อันสี่เท้า ก้าวย่าง อาจพลั้งพลาด
อีกนักปราชญ์ พลาดผิด คิดถ่ายถอน
อยู่ในศีล กินในธรรม งามสังวร
ถึงพลาดกร สองเท้า พอก้าวเดิน
นกดุเหว่า เจ้าเลห์ เถลไถล
แอบไข่ให้ กากก ระหกระเหิน
ลูกออกมา ให้กาเลี้ยง เยี่ยงกาเพลิน
โตแล้วเจิ่น จากไป ใช่ลูกกา
เลี้ยงวัวควาย หวังไว้ ใช่กิจการ
เลี้ยงมวลศิษย์ ไว้เชิดหน้า สถาผล
เลี้ยงลูกไว้ สืบวงศ์ เป็นมงคล
เรียงเวทย์มนต์ หมายไว้ ใช่แก้กัน
ถ้าใฝ่ร้อน จะนอนเย็น ไม่เป็นทุกข์
ได้รับสุข ภายหลัง ดังใฝ่ฝัน
ถ้าใฝ่เย็น จะเข็ญใจ ไปนานวัน
รีบสร้างสรรค์ สวรรค์ก่อน นอนเย็นไย
สีหราช ร้องตวาด อ้ายชาติหนู
มึงรักกู หรือไม่ ไยอาจหาญ
เผลอติดบ่วง พรานไพร จะวายปราณ
ต้องกลับวาน หนูช่วย ไม่ม้วยรมณ์
สุนัขป่า บ้าหลง ทะนงยศ
เกียรติปรากฏ เป็นเจ้าป่า พนาสัณฑ์
ยกพลรบ มนุษย์มาด ราชราชัน
จึงต้องบรร ลัยร่าง กลางณรงค์
อันกาดำ ทำท่า เป็นกาน้ำ
ลงลอยดำ จับปลา กาประสงค์
สาหร่ายรัด รวบกา ชีวาปลง
เพราะทะนง องอาจ ขาดวิจารณ์
อันความรัก ภักดี เป็นศรีศักดิ์
คือวามรัก ถูกทาง สร้างห้องหอ
มุ่งสมสร้าง เรือนสวรรค์ ขันพะพอ
ใช่รักล้อ ลวงหลอก กินนอนใน
อย่าหวังน้ำ บ่อหน้า ว่ามีอยู่
อย่าอวดรู้ สินไกล ไยนะเจ้า
เตรียมตัวไว้ อย่าประมาท อย่าคาดเดา
พลาดหวังเข้า ขาดเจียม จะเจ็บจน
สุนัขไพร ใจทะนง หลงว่าข้า
จับสัตว์ป่า กินได้ เยี่ยงไกรสร
เห็นช้างไพร ใจหาญ เข้าราญรอน
พลายกุญชร เหยียบลง ปลงชีวา
เป็นมนุษย์ เสน่ห์ดี ที่ลมปาก
ถึงทุกข์ยาก หากเข้าใจ ใช้ชิวหา
ยึดศีลสัตย์ ไม่ขัดหู คู่พูดจา
ชาวโลกา จะรักยืด ไม่จืดจาง
ถ้างานเด่น เงินดี ศรีปรากฏ
ถ้างานลด เงินร่อย ศรีลอยหาย
ใครมีลม เลิกงาน อันตราย
จะสมหมาย เพราะที่ ไม่หนีงาน
เป็นมนุษย์ สุดงาม ทรามลมปาก
ถึงทรัพย์มาก รู้มาก ชอบถากถาง
พูดกลับกลอก หลอกคน จนทั่วบาง
เสน่ห์ห่าง เพราะเสียงสัตว์ ปฎิญาณ
สงสารหมา มันซื่อ ถือสัจจะ
ช่วยธุระ เจ้าเค่น เป็นสักขี
กลับกินเคน เช่นชื่อหมา ทั้งตาปู
เปรียบคนดี นายไม่ขุน น่าขุ่นใจ
สงสานแมว มันบ้า หน้าประจบ
คอยเกลื่อนกลบ คุณหมา ท่าโทสน
เจ้าก็เขลา ให้ข้าวปลา เป็นคุณค่า
แมวจึงวุ่น หลอกเจ้า กินข้าวฟรี
นกเขาขัน ของกู ร้องกู่กกู
ฟังเสียงนก นึกความ เห็นงามสม
มั่นไม่ติด ใจครอง ผ่องอารมณ์
ทุกข์ระทม ครองใจ มันไม่มี
เมื่อต้องการ ใช้งาน ท่านจึงยก
เลิกแล้วหมก ทิ้งแช่ แน่หนักหนา
คนยกยอ ก็มุ่ง เอากุ้งปลา
ให้ยศมา คือยอ ล่อใช้งาน
สันดอนสูง เดินเรือ เหลือลำบาก
แก้ไม่ยาก ขุดลอก ออกทิ้งได้
แต่สันดาน พาลมนุษย์ สุดจัญไร
ยากแก้ไข ขุดสันดาน พวกพาลเก
จะรักใคร ให้รักเป็น เหมือนเช่นว่า
อย่ารักบ้า หลงงาม ทรามนิสัย
คิดให้ดี เขาชีวิต มีจิตใจ
จะรักใคร อย่าล้ำ เกินธรรมเนียม
คนรูปสวย รวยทรัพย์ นับวงศ์ญาติ
อีกเชื้อชาติ ผู้ดี มีศักดิ์ใหญ่
แต่เขาขาด ศีลธรรม ประจำใจ
หญิงชายใด รวมบ้าน วิมานพัง
ใช้ให้ถูก ถูกสะใภ้ ในการกิจ
ใจใคร่ชิด ชมงาม ดุจน้ำใส
การของเรา ใครเล่า จะเอาใด
ทั้งเหมือนใต้ ใฝ่ฝัน อันใหม่มา
เรือนเราพัง ยังดี ไม่มีทุกข์
ดีกว่าคุก เขตแคว้น แคนหม่นหมอง
ตึกรามเขา อย่าขัน เพ้อฝันปอง
อย่าได้มอง ข้ามเรือนพัง เคยนั่งนอน
คราวเป็นเด็ก ต้องรู้ เพียรขยัน
มุ่งฝ่าฟัน ริปู สู้ศึกษา
ให้ฉลาด ปราดเปรื่อง เรื่องปัญญา
เพราะวิชา เหมือนทรัพย์ นับอนันต์
คนรักตน รักพงษ์ เที่ยงตรงยิ่ง
มานะทิ้ง ทิฐิละ ปละปล่อยหนี
กตัญญู สู้การ งานเด่นดี
เลิศไมตรี มากคุณ หนุนเจืจาน
นำขึ้นมา อย่ายืนมอง ต้องรีบตัก
อีกของรัก มีนาคม อย่าหักเห
ในวัยเรียน อย่ารัก เรียนจักเก
อย่าหมายมาด คาดคะเน ผิดทำนอง
มือไม่พาย ไยเอา เท้าราน้ำ
มือไม่ทำ ไยปากขวิด เสียนิสัย
คนอื่นทำ หนักกระบาล ท่านหรือไร
ถ้าหาไม่ ได้หยุดฉิน เลิกนินทา
แข่งเรือแพ ช้างม้า พอว่าได้
สุดยิ่งใหญ่ แข่งอำนาจ วาสนา
เหมือนนกน้อย แข่งขัน สุบรรณา
ทุมเมธา แข่งปราชญ์ อนาถใจ
ยศและลาภ หาบไป มิได้แน่
ดีอยู่แต่ ช่วยอำนาจ วาสนา
ชีวิตคับ ลาภยศยับ ต้องลับลา
แต่บุญกรรม ที่ทำมา นั้นพาไป
นกมีหู หนูมีปีก ต้องหลีกเว้น
แม้นจำเป็น คบบ้าง ต้องวางแผน
ใจมันโฉด เชื่อมิได้ พวกไร้แดน
พวกนี้แม้น เจ้าไร้ศาล พาลเกเร
ผลความรัก ร้ายเหลือ เบื่อใจหาย
พาหญิงชาย เจ็บแสน แม้นถูกศร
รสหวานขม ผสมเศร้า เฝ้าอาวรณ์
สมใจสุข ทุกข์ร้อน ตอนรักไกล
ยศและลาภ ช่วยปลูก สุขสรรเสริญ
ให้จำเริญ อิฐผล มนผ่องใส
เมื่อมีมา อย่าเหิม เคลิบเคลิ้มใจ
ต้องรู้ไว้ กฎกรรม ธรรมดา
คนคุยโว โอหัง ตั้งท่าใหญ่
ทำมิได้ เท่าซีก กระผีกผม
งานทั้งผอง กองหมก พกแต่ลม
ไยจึงงม โง่เชื่อ เบื่อระอาย
อันเรือใหญ่ ได้ลม จมเมือจอด
อีกตาบอด บอดคนแก่ พอแลเห็น
อบายมุข รุกใจ ได้ลำเค็ญ
สุดแสนเข็ญ ทุกข์ส่วน ประมวลดู
ถ้ารักวัว กลัวหนีหาย ให้ขังผูก
ถ้ารักลูก ต้องรู้จัก คอยหักห้าม
ให้เขาได้ ศึกษา พยายาม
คอยปราบปราม จากชั่ว ตั้งใจดี
น้ำพึ่งเรือ เสือพึ่งป่า หาไม่ผิด
ครูพึ่งศิษย์ ศิษย์พึ่งครู ดูเหมาะสุนทร์
บ้านพึ่งวัด วัดพึ่งบ้าน ผลัดอวยคุณ
สัตว์พึ่งบุญ บุญพึงสัตว์ สวัสดี
อย่าหลงเล่ห์ อมิตร ชิดชมนัก
อย่าหลงรัก ลิงค่าง กลางสิงขร
อย่าหลงนก หลงกา ในป่าดอน
หลงคนจร หมอนหมิ่น ปิ้นป้อนไป
จักจั่น ขันเพราะ เสนาะหู
แต่ไม่รู้ เจียมตัว มัวถลำ
ต้องขอข้าว มดง่าม ยามระยำ
มดง่าม หัวเราะ ยิ้มเยาะเอา
อันนกเขา ต่อนกเขา เข้าคู่ขาน
อีกไก่บ้าน ต่อไก่ป่า พนาสัย
ทั้งช้างบ้าน ต่อช้างคง กลางพงไพร
เอาดีใช้ ดีต่อ มีตำรา
